Biološki aktivni sastojci hrane
Autor i urednik: Prof dr Midhat Jašić
Danas ljudi sve više konzumiraju hranu računajući i na njene sastojke koji se nalaze u malim količinama, a koji mogu imati povoljan utjecaj na zdravlje. Takve sastojke nazivamo biološki aktivne komponente hrane. Kvalitet ovih supstanci ne mjeri se njihovom količinskom zastupljenosti, nego razinom sposobnosti da tokom svoje biološke aktivnosti mogu neutralizirati utjecaje štetnih tvari. Sve biološki aktivne komponente se međusobno razlikuju kako po hemijskoj strukturi tako i po funkciji u organizmu. Nalaze se u hrani ili dodacim prehrani i pokazali su da imaju korisnu ulogu u očuvanja zdravlja i podršci liječenju bolesti. Kliničke studije kao i dobra dijetetska praksa, pokazuju da tačno određene komponente iz hrane imaju potencijal u smanjenju rizika od nekih bolesti, kao što su bolesti probavnog sistema, metaboličkog sindroma, kancera, osteoporoze, upale i drugih hroničnih i sistemskih bolesti. Neki satojci hrane su gotovo univerzalni, kao naprimjer antioksidanti: vitamin C i vitamin E, selen, cink, polifenoli, flavooidi, karotenoidi, kolostrum, matična mliječ, pivski kvasac isl. Posljednjih desetljeća sve veću pažnju okupljaju istraživanja fitokemikalija i njihovog utjecaja na zdravlje. To je skupina biološki aktivnih nenutritivnih tvari iz biljaka. Imaju funkcionalnu vrijednost za ljudski organizam, djelujući u smislu zaštite od bolesti ili preventive. Primjerice, mogu djelovati na imunitet imunomodulatorno, adaptogeno na endokrini , zaštitno na koštani sistem, antimutageno i antikarcinogeno na staničnom nivou itd. Područja na kojima se neprekidno intenzivno istražuje njihovo djelovanje su kardiovaskularne bolesti, karcinomi, bolesti kostiju, zdravlje probavnog trakta i endokrinog sistema, imunitet i kronične degenerativne bolesti.
Pošto je organizam složeni sistem gdje su funkcije pojedinih organa jako usko vezane, tako će i biološki aktivne komponente imati utjecaja i na njegovo sveukupno stanje. Naprimjer, djelovanjem antioksidanata na smanjenje oksidativnog stresa utječe se na cjelokupan imuni sistem , djelovanjem sirovih vlakana u probavnom traktu poboljšava se peristaltika i absorpcija nutrijenata što utiče na pravilnije snabdijevanje krvotoka hranjivim tvarima (nutrientima) itd.
Poznavanje svojstava naročito hemisjkog sastavabiološka aktivnih sastojaka, omogućava prepoznavanje potreba za funkcionalnom hranom i dodacima prehrani za tačno određenog tipa korisnika kao što su: trudnice, dojilje, adoloscenti, starije osobe, bolesnici, sportaši, vojnici, menadžeri i druge populacijske grupe.
Biološki aktivni spojevi, slobodno se može reći, prioritetno djeluju u određenom sistema i stanjima, a posredno djeluju i na ostale, te poboljšavaju opće stanje organizma. Navesti će mo još neke primjere.
Djelovanje biološki aktivnih komponenti na probavni sistem
Probavni sistem se sastoji od: usta, ždrijela, jednjaka, želudca, tankog i debelog crijeva te drugih organa koji svojim djelovanjem omogućuju probavu hrane ( žlijezde slinovnice, pankreas, gušterača itd). Aktivne komponente hrane koje djeluju na probavni sistem su u prvom redu sirova biljna vlakna (sadže ih integralne žitarice, voće i povrće) jer poboljšavaju crijevnu peristaltiku ali ujedno i adsorbuju holesterol i jednostavne šećere i time indirektno utiču na poboljšanje stanja krvožilnog sistema (KVS). Zatim, na probavni sistem imaju učinak i prebiotici (fruktooligosaharidi), probiotici (bifidobakterije u mliječnim proizvodima) i simbiotici, te inhibitori probavnih enzima koji su brojni u soji i žitaricama. Na probavni sistem utiču i različite kiseline i antacidi (puferi) iz hrane. Neki problemi probavnog sistema mogu se efikasno ublažavati hranom, kao što su zatvor (sirova vlakna, probiotici, rijetka kafa, sorbitol regulraju), proljev ( dijeta sa kesom i čajem, hrana sa pektinom iz borovnice, jabuke, banane, flavonoidi kao što su: epikatehini, kvercetin i luteolin ), nadutost (oralno konzumiranje đumbira, crnog kima itd).
Djelovanje biološki aktivnih komponenti na krvožilni sistem (KVS)
Krvotok je sistem organa koji prenosi tvari iz i u ćelije, pomaže pri balansiranju tjelesne temperature i pH vrijednosti. Poznata narodna izreka je : “Reci mi u kakvom su ti stanju krvne žile pa ću ti reći koliko si zdrav”. Bolesti KVS-a se pojavljuju najčešće kao posljedica dijabetesa, hipertenzije i dislipidemije. Neke bioaktivne komponete iz hrane mogu značajnije utjecati na smanjenje nastanka ateroskleroze, neke na regulaciju koagulacije krvi, a neke na smanjenje upalnih procesa.
Na regulaciju koagulacije krvi vitamin K te spojevi iz zelenog povrća, bobičastog voća i začina koji sadrže u prirodnoj formi acetilsalicilnu kiselinu i brojne fenole spojeve (kvarcetin, fenolne kiseline, rutin, katehine, antocijane, proantocijanidine).Lektinski proteini iz hrane mogu biti fitohemaglutinini te mijenjaju fiziologiju stanične membrane uzrokujući aglutinaciju i druge biohemijske promjene u stanici. U manjim količinama nalaze se u žitaricama i crvenom grahu.Otporni su na digestivne enzime i prije konzumacije zahtijevaju duže termičke tretmane.
Na smanjenje rizika nastanka upalnih procesa krvnih sudova djeluju sastojci iz plave ribe, kapsaicini iz paprike i sastojci djumira šire kapilare uz površinu kože, a sastojci šparoga ublažavaju upale krvotoka. Bobičasto voće kao i neki začini sadrže acetilsalicilnu kiselinu koja smanjuje upale, a na smanjenje upale djeluju brojni odaci prehran gdje je posebno značajnaalfalipoična kiselina.
Na smanjenje nastanka ateroskleroze utječu: polifenoli i flavonoidi posebno proantocijanidini, zatimfitosteroli, antioksidanasi (vitamin C i E, minerali Zn i Se), vitamin D,magnezij,homocistein-reducenasi ikoenzim Q10. Polifenoli se nalaze se u svježem voću i povrću ( posebno jagodasto i bobičasto), fitosteroli ( u biljnim uljima, sezamu, lanu).Prepoznat je utjecaj:češnjaka (allium spojevi),ananasa (bromelain),crnog groždja (stilbeni), te čaja od gloga (viteksin).
Na koagulaciju krvi utječu vitamin K i razni spojevi iz zelenog povrća, bobičastog voća koje sadrži u prirodnoj formi acetilsalicilnu kiselinu i brojne polifenole, te spojevi iz nekih biljaka kao što je ginko biloba.
Pozitivan utjecaj na KVS imaju polinezasićene omega-3-masne kiseline (ALA ili alfalinoleinska i DHA ili dokozaheksaenoinska, te EPA ili eikozopentenoinska kiselina) koje ujedno smanjuju upalu i stimulišu imuni odgovor na infekciju i traumu. Holesterol, zasićene i trans masne kiseline djeluju na KVS destruktivno.Mnoge tvari iz namirnica utiču na koagulaciju krvi, što je opet povezano sa bolestima krvožilnog sistema, ali i sa stimulirajućim djelovanjem na kogniciju-pamćenje.
S druge strane tvari iz hrane mogu uticati i na krvni pritisak.U hrani su prisutni i određeni spojevi koji utječu na regulaciju krvnog pritiska kao naprimjer spojevi iz celera, češnjaka, ribe (omega 3 masne kiseline), flavanoli iz tamne čokolade, koenzim Q10, te namirnice koje imaju veću količinu kalija kao što su dinja, avokado, blitva, breskva, kajsija, šljiva, sok od paradjza, nemasni jogurt, grah, losos, soja, banana i badem. S druge strane pritisak mogu da povećavaju namirnice bogate kuhinjskom soli, kafa,alkohol, zaćene masnoće itd.Lektinski proteini iz hrane mogu biti fitohemaglutinini ( po sastavu su glikoproteinske substance), najčešće biljnog porijekla, mada mogu biti i animalnog, bakterijskog, fungalnog i porijeklom iz algi. Mijenjaju fiziologiju stanične membrane uzrokujući aglutinaciju i druge biohemijske promjene u stanici. U manjim količinama nalaze se u žitaricama i crvenom grahu. Ove antinutritivne materije su otporne na digestivne enzime i prije konzumacije zahtijevaju duže termičke tretmane.
Dodaci prehrani koji su se pokazali djelotvornim kod KVB su: vitamini (B3, B6, B9, C i E), minerali (Mg, Zn i Se),omega-3 masnekiseline, koenzim Q10, karnitin i alfa lipoična kiselina. U folk mediini je posebno značajna upotreba pčelinjih proizvoda ( polen,propolis, matična mliječ, pčelinji otrov), gljive ( Šampinjoni, Bukovače I Shiitake, te divlje vrste: Smrčak, Vrganj, Rujnica, Tartuf ) i alge (Spirulina, Chlorella, Afa, Kelp, Nori, Wakame).Biljke sa povoljnim utjecajem na KVS : Češnjak- Garlic (Allium sativum), Luk-Onion (Allium cepa), Srijemuš-Bear's Garlic (Allium ursinum), Heljda- Buckwheat (Fagopyrum esculentum)Kajen paprika crvena- Cayenne (Capsicum annuum). Neke ljekovite biljke Arnika- Arnica (Arnica montana), Imela bijela- European Mistletoe (Viscum album),Divlja salata- Lactucarium (Lactuca virosd),Šafranika-Saf flower (Carthamus tinctorius)
Osim loših životnih navika i nepravile prehrane rizike od nastanaka KVB posebno povećavaja unos: trans masnih kiselina, aditiva kao što su fosfati u gaziranim pićima i kobasicama te neumjeren unos zasićenih masnih kiselina. visoka potrošnja prerađenih mesa povezana je s povećanim rizikom od kardiovaskularnih bolesti(Micha i sar.2012).
Djelovanje biološki aktivnih komponenti na nervni sistem
Dva su osnovna nervna sistema: centralni i periferni. Centralni nervni sistem ( CNS) je deo nervnog sistema koga grade neuroni skoncentrisani u nervnim centrima. Pruža se duž uzdužne ose tijela i sastoji se od:mozga i kičmene moždine. Periferni nervni sistem (PNS) obuhvata sprovodne puteve između čula i nervnih centara s jedne strane i između centara i efektornih organa s druge strane. U njegov sastav ulaze: nervi – snopovi nervnih vlakana; nervi mogu biti senzitivni ili motorni, mada je većina nerava mešovita (sadrže oba tipa vlakana) i ganglije – skupovi nervnih ćelija koji leže van CNS. Periferni nervni sistem se sastoji od:cerebrospinalnog i vegetativnog (autonomnog) nervnog sistema.Nervno ili živčano tkivo se sastoji od nervnih ćelija ili neurona,koji mogu da budu različitog oblika i veličine.Sadrže po jedno krupno jedro sa jedarcem i jedan ili više izraštaja.Te ćelije imaju sposobnost da sprovode nadražaje od čula do centralnog nervnog sistema i obratno – reakcije tog sistema do odgovarajucih organa. Derivati ksantina odnosno kofein, tein i teobromin, guaranin djeluju kao stimulatori CNS-a, pa u dozvoljenim ( umjerenim) količima djeluju stimulativno povećavajući budnost, a prekomjeran unos izaziva razdražljivost, gubitak koncentracije, povećanje krvnog tlaka itd. Neke komponente iz hrane utiču na stanje funkcioniranja neurotransmitera[2], kao što su fosfolipidi, naročito lecitin, zatim fosfatidilserin, vitamini i minerali, alfalipoična kiselina te inozit, gama aminobuterna kiselina (GABA) i drugi.Na mnogi hormone kao što su serotonin, endorfin, melotonin utiču sastojci iz hrane. Namirnice kao što su u crno grožđe, sjeme žitarica, jagode, banane, maslinovo ulje, orasi, pivo u tragovima sadrže melatonin koji pospješuje dobar san, a njegov nedostatak pospješuje depresiju.Na periferni nervni sistem pozitivno utiče alfalipoična kiselina.
Djelovanje biološki aktivnih komponenti na imuni sistem
Imuni sistem je skupina organa i stanica koje brane tijelo od infekcija, bolesti i stranih napadača. Organi imunog sistema su: limfni čvorovi, slezena, grudna žlezda-timus, krajnici i adenoidi ali i probavni trak (GALT) kao i mezenterij. Kad je u pitanju prehrana, u prvoj liniji obrane organizma je probavni sistem koji čini najveći dio imunog sistema. Imune faktore probavnog sistema čine prirodno prisutne komponente koje su njegov sastavni dio. To su, prije svega, u ustima, prirodni antibakterijski sastojci, kao što su: IgA, enzimi (lizozim i mieloperoksidaze) te mucin. Mukozne barijere u ustima i nosu imaju značajnu funkciju u imunom sistemu posebno komponente mucin i lizozim. Pokazalo se da je mukozna barijera vrlo moćna. S druge strane valja znati da suhi zrak unistava mukozu u nosu i ustima. Ako se zrak suhi u prostoriji on suši sluznicu, pa je preporuka za održavanje relativne vlaznosti zraka u rasponu od 60 do 80 % u prostorijama izuzetno znacajna.Kisela pH vrijednost u želudcu i bazna u tankom crijevu su svojevrstan antibakterijski i zaštini faktor. Ostali dio probavnog sistema je crijevna biota i crijevno-limfno tkivo, ili GALT (od engl. gut-associated lymphoid tissue). U stvari, crijevo ima najveću masu limfnog tkiva u tijelu. GALT pohranjuje i imunosne stanice, kao što su T i B limfociti, koji brane probavni trakt od patogena.Svi oni povezani su međusobno sistemom limfnih sudova kojima teče limfa, bezbojna tečnost, u kojoj se nalaze limfociti koji imaju glavnu ulogu u imunom odgovoru organizma. Limfociti su vrsta bijelih krvnih zrnaca. Postoje T i B limfociti. T limfociti imaju ulogu da prepoznaju i razlikuju strane materije od onih koje pripadaju organizmu i da ih unište, dok B limfociti regulišu stvaranje antitijela. Sinteza limfocita započinje u koštanoj srži od ćelija prethodnica koje kasnije sazrijevaju u T limfocite u timusu dok se sazrijevanje B limfocita završava u koštanoj srži. Zreli T i B limfociti potom prelaze u krv, a iz krvi u periferne limfne organe poput limfnih čvorova i slezene. U krvi i limfnim organima oni su spremni da reaguju na bilo koji strani antigen ( bakterija, virus, alergrn) i ovaj proces se naziva imuni odgovor. Ovaj imuni odgovor može biti humoralni (usmjeren protiv bakterija) i ćelijski (protiv virusa, malignih tumora). Humoralni imuni odgovor zasniva se na stvaranju specifičnih antitijela protiv određenog antigena. Antitijela su imunoglobulini a luče ih B limfociti. Nakon prodora antigena u organizam i njegovog prepoznavanja, B limfociti se pretvaraju u plazma ćelije koje luče antitijela protiv jednog ili više antigena koji su prouzrokovali imunu reakciju. U organizmu postoji pet vrsta antijela tj. imunoglobulina ( Ig ) i to: A, G, M, E i D. Međusobno se razlikuju po hemijskom sastavu i strukturi. IgM i IgD nalaze se na ćelijskoj membrani limfocita i predstavljaju receptore za antigene. Zahvaljujući njima dolazi do prepoznavanja antigena. Tada dolazi do diferencijacije B limfocita u plazma ćelije koje luče specifična antitijela i do vezivanja antitijela za strani antigen, što prouzrokuje njegovu precipitaciju, inaktivaciju (u slučaju virusa ), lizu ( eritrocita), fagocitozu (bakterija).
Kod imune osobe koja je već jedanput bila u dodiru sa određenim antigenom, u krvi ostaju tzv. limfociti B memorije koji se prilikom ponovnog prodora istog antigena u organizam aktiviraju tako što se brzo razmnožavaju i pretvaraju u plazma ćelije koje luče velike količine specifičnih antitijela. To je razlog zašto se od nekih bolesti kao što su boginje, zauške i sl. oboli samo jedanput. Limfociti B memorije i antitijela imaju sposobnost da zaustave razmnožavanje uzročnika bolesti čim uđe u organizam, tj. prije razvoja simptoma bolesti. Kod ćelijskog imunog odgovora glavnu ulogu imaju T limfociti. Ćelijski imuni odgovor se odvija tako što T limfociti dolaze u direktan kontakt sa antigenom, čak i bez lučenja antitijela od strane B limfocita. Ćelijski imuni odgovor značajan je kod virusnih i gljivičnih infekcija, kod malignih tumora, transplantacije organa. T limfociti ne stvaraju antitijela, već luče supstancije koje se nazivaju citokini. Ove molekule deluju kao posrednici između ćelija i uništavaju oštećene ćelije, ili podstiču druge ćelije imunog sistema na imuni odgovor. T limfociti su zaduženi za prepoznavanje stranih antigena u organizmu. Na njihovoj površini nalaze se receptori, po strukturi slični onima na B limfocitima, ali ne i identični. Ti receptori još u fazi embrionalnog razvoja stiču sposobnost prepoznavanja onoga što ne pripada organizmu kao i prepoznavanja izmenjenih ćelija samog organizma. Na svim ćelijama u tijelu nalaze se histokompatibilni antigeni, pa i na samim limfocitima. Ako dođe do promjene tih antigena što se dešava najčešće nakon virusne infekcije, ili pojave malignih ćelija, ili ako se u organizmu nađu ćelije sa drugačijim antigenom (kao kod transplantacije), T limfociti se aktiviraju i uništavaju takve ćelije, dok one zdrave bivaju pošteđene. Imunološki sistem je ukljucen u borbu protiv razlicitih bakterija, virusa, patogena, a aktivira se i kod konzumiranja hrane koja izaziva alergije, netolerancije i nepodnošenje hrane. Općenito, postoje dve vrste imuniteta, a to su urođeni i stečeni imunitet. Na sticanje imuniteta, kad su u pitanju biološki aktivne komponete hrane posebno često se u ove svrhe se koristi kolostrum, sirutka, probiotici i sl. U procesima djelovanja B linfocita naročito tokom inaktivaciju (u slučaju virusa ), fagocitozu (bakterija) mogu nastati slobodni radikali, pa je unos antioksidanasa neophodan za eliminiranje slobodnih radikal.Tvari koje djeluju na imunološki sistem su jako malo istražene. Tu možemo svrstati antioksidante, ali i ostale vitamine, minerale, flavonoide, polifenole, lignanane, fitosterole, određene aminokiseline, omega masne kiseline, itd. Oni imaju utjecaja i na druge sisteme u organizmu. Omega masne kiseline imaju utjecaja na sintezu nekih hormona (eikozanoidi) koja ima izuzetno snažno djelovanje na čitavo funkcioniranje organizma čovjeka, a stvaraju se od nezasićenih masnih kiselina (omega-6 i omega-3). Polazne masne kiseline, od kojih stvara mnoštvo ovih hormona su esencijalne masne kiseline: linolna masna kiselina (LA) i alfa linolenska masna kiselina (ALA).S druge strane u prvoj liniji odbrane organizma je probavni trakt, a mnogi prirodni spojevi djeluju mikrobicidno u probavnom traktu. Naprimjer, allium spojevi iz luka, te brojni polifenoli, kapsaicini, piperin i drugi mogu djelovati baktericidno. Spojevi iz oskoruše kao što je sorbinskakiselina djeluju fungicidno pa se čak mogu koristiti kao prirodni konzervans.
Djelovanje biološki aktivnih komponenti na endokrini sistem
Ranije se smatralo da endokrini sistem čine samo žlijezde sa unutarnjim lučenjem. Otkrića posljednjih desetljeća ukazuju da mnoge hormone stvara i masno tkivo. U endokrinim žlijezdama se pod uticajem informacija iz spoljašnje ili unutrašnje sredine sintetišu hormoni koji su u stvari odgovor na te informacije. Putem njih regulišu se mnoge aktivnosti kao što su: metabolizam, seksualne aktivnosti, rast, metamorfoza, količina vode i minerala u organizmu i dr. Pored endokrinih organa hormone luče i neke nervne ćelije – neurosekretorne ćelije. Hormoni se oslobađaju direktno u krv, limfu ili cerebrospinalnu tečnost, pošto ove žlijezde nemaju izvodne kanale i na taj način dospevaju do ciljnih organa na koje dijeluju. I neki drugi organi kao što su: jetra, gušterača, pojedini dijelovi crijeva, bubrezi, srce, polne žlijezde mogu također imati kao funkciju unutrašnjeg lučenja. Glavne endokrine žlijezde. 1. Epifiza 2. Hipofiza 3. Štitna žlijezda 4. Grudna žlijezda 5. Nadbubrežna žlijezda 6. Pankreas 7. Jajnici 8. Testisi.
Na edokrini sistem utiče režim prehrane i aktivni sastojci iz hrane, kao što su sirova biljna vlakna (indirektno), omega 3 masne kiseine, jod (iz algi), goitrogene tvari itd.Djelovanje na endokrini sistem i hormonima slično djelovanje imaju izoflavoni soje, koji se ponašaju kao fitoestrogeni, jer zahvaljujući svojoj građi, koja je slična ljudskom estrogenu, mogu vezanjem na hormonske receptore stabilizirati razine hormona, i time pomoći kod PMS-a ili osteoporoze, te drugim stanjima neravnoteže hormona. Druge fitokemikalije imaju, primjerice, adaptogeno djelovanje, djelujući na endokrini sistem normaliziraju organizam prema homeostazi, i povećavaju otpornost u stanjima fizičkog ili psihičkog stresa. Ginsenoidi su adaptogeni u ginsengu, biljci poznatoj još u drevnoj kineskoj medicini.Postoji i tzv. goitrogene supstance. Biljke i povrće iz porodice krstašica sadrže supstance koje se zovu glukozinolati. Ako namirnice koje sadrže glukozinolate jedu ljudi, onda oni inhibiraju funkcije štitnjače uzrokujući njenu atrofiju i gušavost. Goitrogene supstance se nalaze u kupusnjačama kao što su kupus, brokula, karfiol ali i u sjemenu uljane repice.
Hemijski sastav značajnijih biološki aktivnih komponenti hrane
Bioloski aktivne komponente hrane vrlo su različitog hemisjkog sastava i uobičajeno je da se koriste njihova trivijalna imena preko kojih se identificira i hemijski sastav, ali i biološka aktivnost. Najčešće su to sekundarni metaboliti biljaka ali i ostalih organizama. Mogu biti pigmenti koji daju boju hrani ( klorofili, flavonoidi, hemoglobin), tvari koje štitet biljke od herbivora ( polifenoli, terpeni i druge voštane tvari), tvari koje daju aromu i sl.Biljni pigmenti daju boju svježoj hrani kao i proizvodima koji se od njih proizvode. Najpoznatiji je klorofil u zelenim biljkama te velika skupina karotenoida i flavonoida. Zelena boja lisnatog povrća potječe od klorofila koji je zaslužan za fotosintezu. Žute i narandžaste boje potječu od karotenoida. Flavonoid i karotenoidi su pigmenti u hrani uglavnom zastupljeni u biljnim namirnicama. To su spojevi koji imaju mnogo nezasićene veza koje lako pucaju. Crvene, plave i ljubičaste boje potječu od flavonoidnih spojeva, posebice antocijana, koji su dobri antioksidansi. Sadržaj pigmenata je relativno nizak ali i u malim koncentracijama daju boju proizvodu. Mogu biti topivi i netopivi u vodi. Često su vezani za druge supstance unutar stanice. Biljni pigmenti se razvijaju tokom zrenja i dozrijevanja.
Pogledati više o biološki aktivnim komponentama hrane ispod
Biološki aktivne komponent hrane skripta:Biološki_aktivne_komponente_hrane.docO značaju odnos omega 3 i omega 6 pogledati na stranici: Balansiranje unosa omega 3 i omega 6 masnih kiselinaAlfaliponska kiselin je najjači sintetski antioksidant:Jasmmika J. i Senad S.: Alfaliponska kiselina kao antioksidan, kliknuti ovdje ALA.ppt FUNKCIONALNA HRANA, engleski Functional_Foods_Report_Nov2007.pdfKarotenoidi M.Jasic: Karotenoidi.ppt .Karotenoidi DRI report ( engleski )Carotene_and_Other_Carotenoids.pdf , iz Dietary Reference Intakes for Vitamin C, Vitamin E, Selenium, and Carotenoids (2000), National Academy of Sciences. Institute of Medicine. Food and Nutrition Board. Pregled značajnijih fitohemikalija kao nenutritivnih aktivnih sastojaka hrane:
Aktivni_sastojci_-_fitohemiklaije.ppt Dodaci prehrani su koncentrirani biološki aktivni sastojci hrane, pogledati :Dodaci_prehrani.ppt Uzivala: Jasic M:KAFA_KAO_UŽIVALO,_DRUŠTVENI_I_ZDRAVSTVENI_ASPEKTI.ppt ,Midhat JasicBetaglukani iz hrane: beta-glukan.ppt , Midhat JasicAntimikrobne tvari iz hraneAntimikrobne_tvari_iz_hrane_prezentacija.ppt , Midhat JasicAntioksidansi ANTIOKSIDANSI_I_SLOBODNI_RADIKALI.pptBiološki aktivni sastojci u dodacima prehrani: BIOLOŠKI_AKTIVNE_KOMPONENTE_HRANE_U_DODACIMA_PREHRANI.pptMed i ostali pčelnji proizvodi: med_i_ostali_pčelinji_proizvodi.pptMidhat Jašić, Emilija Spaseska-Aleksovsaka,Dzevida Zahirovic,Drago Šubarić, Alisa Tursunović EmkicSASTOJCI_HRANE_SA_IMUNOMODULIRAJUĆIM_DJELOVANJEM.doc